नवरात्रीचा काळ हा देवी उपासनेसाठी प्रशस्त मानला जातो. या कालावधी देवी उपासना अधिक लवकर फलद्रुप होते असे मानले जाते. या कालावधीत अनेक प्रकारे देवीची उपासना केली जाते. त्यातील एक अत्यंत महत्वाचा भाग म्हणजे कुमारी पूजन. देवी भागवत तसेच भविष्य पुराणात  कुमारी पूजनाशिवाय नवरात्रीचे व्रत पूर्ण होत नाही असे सांगितले आहे. २ ते १०  वर्षाच्या कुमारी मुलींची देवीच्या स्वरूपात पूजा केली जाते. यात नऊ दिवसात रोज नऊ, अष्टमी अथवा नवमी च्या दिवशी नऊ अथवा रोज एक अथवा अष्टमी अथवा नवमी कोणत्याही एक दिवशी किमान एक कुमारीची पूजा केली जाते. हा एक प्रकारे स्त्रियांना सन्मान देण्याचाच प्रकार आहे. आपल्या हिंदू संस्कृतीत स्त्रियांचे स्थान हे अत्यंत महत्वाचे आहे. मातेला तर देवासमानच  मानले आहे.   इतर कोणत्याही धर्मात अगर संस्कृतीत “स्त्री देवता” हि संकल्पनाच नाही आहे ती केवळ आपल्या हिंदू धर्मातच आढळते यातच सर्व काही आले. मग स्त्रियांना दुय्यम दर्जा वगैरे गोष्टी कुठून आल्या ? देवी हि देवाची शक्ती मानली आहे व प्रत्येक देव हा त्याच्या शक्तीशिवाय अपूर्ण मानला आहे. स्त्रियांप्रती व्यवहार कसा असावा हे सांगणारा हा श्लोक सर्व काही सांगून जातो. 

यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवत: ।

यतैतस्तु न पूज्यते सर्वास्तत्राऽफला: क्रिया: ॥ मनुस्मृती:-३/५६

ज्या कुळात (घरात) स्त्रियांची पूजा (मान/सन्मान, आदर/सत्कार) होते देवता त्या घरात वास करतात. आणि ज्या घरात स्त्रियांचा आदर होत नाही, जिथे स्त्रिया दु:खी असतात त्या घरात केलेले सर्व धर्म-कर्म व्यर्थ (निष्फळ) होते.

   एक वर्षाची कन्या पूजेला वर्ज्य करावी. दोन वर्षाच्या कन्येपासून दहा वर्षाच्या कन्येंपर्यंत कुमारीपूजन करावें. दोन वर्षाची कुमारी ती कुमारिका, तीन, वर्षाची त्रिमूर्ती, चार वर्षाची कल्याणी, पांच वर्षाची रोहिणी, सहा वर्षाची काली, सात वर्षाची चंडिका, आठ वर्षाची शांभवी, नऊ वर्षाची दुर्गा व दहा वर्षाची भद्रा-याप्रमाणे, कुमारींची नांवे जाणावीं.

Belgaum Maratha Matrimony Ad2

कुमारी पूजनाचा विधि

कुमारी मुलींना भोजन आणि पूजनासाठी आदल्या दिवशी सन्मानपूर्वक आमंत्रण द्यावे. अचानक पूजेच्या वेळी आसपासच्या मुलींना जमा करू नये. 

कुमारी मुली गृह प्रवेश करताना संपूर्ण परिवार सोबत फुलांच्या वर्षावाने त्याचे स्वागत करावे. तसेच देवीच्या नामाचा जयघोष करावा.

 सर्व कुमारींना आसनावर बसवून दुधाने भरलेल्या ताटात पाय धुवावे व त्याचा आशीर्वाद घ्यावा. 

त्यानंतर प्रत्येक कुमारीची  फुल, अक्षत व कुंकुम इ ने पूजा करावी.

त्यानंतर देवीचे ध्यान करून मंगल कामना करावी.

 व शेवटी सर्व कुमारींना भोजन व उपहार भेट देऊन आशीर्वाद घ्यावा. 

वयानुसार प्रत्येक कुमारीचे रूप व पूजनाचे फळ – 

१-   दोन वर्षाच्या कुमारिकेच्या पूजनाने दु:ख आणि दरिद्रता दार होते.  

२-   तीन वर्षाच्या त्रिमूर्तीच्या पूजनाने धनधान्य प्राप्ती व परिवारात सुख समृद्धी नांदते.

३-  चार वर्षाच्या कल्याणीच्या पूजनाने परिवाराचे कल्याण होते.

४- पाच वर्षाच्या रोहिणीच्या पूजनाने रोगमुक्ती होते.

५- सहा वर्षाच्या कालीच्या पूजनाने विद्या, विजय व राजयोगाची प्राप्ती होते.

६- सात वर्षाच्या चंडिकेच्या पूजनाने ऐश्वर्य प्राप्ती होते.

७- आठ शाम्भवीच्या कुमारिकेच्या पूजनाने वादविवादात, कोर्ट कचेरीच्या कामात यश मिळते.

८ – नऊ वर्षाच्या दुर्गाच्या पूजनाने शत्रूंचा नाश व असाध्य कार्यात यश मिळते.

९- दहा वर्षाच्या भद्राच्या पूजनाने सर्व मनोरथ पूर्ण होतात.

नवरात्रात प्रतिदिन एक किंवा अष्टमी अथवा नवमीला नऊ अशा कुमारी पुजाव्या.

रोज एक कुमारिका पूजन — सुख व ऐश्वर्य प्राप्ती.

रोज दोन कुमारिका पूजन — मोक्ष प्राप्ती.

रोज तीन कुमारिका पूजन — धर्म, अर्थ, काम प्राप्ती.

रोज चार कुमारिका पूजन — राज्यपद प्राप्ती .

रोज पाच कुमारिका पुजन — विद्या लाभ.

रोज सहा कुमारिका पूजन — सर्व सिद्धि प्राप्ती.

रोज सात कुमारिका पूजन — राज्य प्राप्ती.

रोज आठ कुमारिका पूजन — धन आणि संपत्ती प्राप्ती .

रोज नऊ कुमारिका पूजन — विजय प्राप्ती.

अशा प्रकारे  दररोज एकेक अधिक अथवा रोज एक याप्रमाणें कुमारीची पूजा करावी.

’मन्त्राक्षरमयीं लक्ष्मीं मातृणां रुपधारिणीम्‌ । नवदुर्गात्मिकां साक्षात्कन्यायावाहयाम्यहम्‌ ॥

जगत्पूज्ये जगद्वंद्ये सर्वशक्तिस्वरुपिणि । पूजां गृहाण कौमारी जगन्मातर्नमोस्तुते ते ॥’

या मंत्राने पादप्रक्षालनपूर्वक वस्त्र, कुंकुम, गंध, धूप, दीप, भोजन, यांनी पूजा करावी, असा संक्षेप विधी आहे.

नवरात्रीसंदर्भातील इतर लेख इथे वाचा ……

भाग -१ – नवरात्र – शास्त्रीय मीमांसा

नवरात्रातील विविध अंगे आणि विधिविधान व अशौच निर्णय – भाग २

भाग – ३ – नवरात्रातील आचारपालन 

दसरा आणि आपट्याची पाने

श्री उत्तम गावडे

ज्योतिष विशारद, वास्तु विशारद

बेळगांव- कर्नाटक

9901287974

BACK TO HOME

BACK TO DHARMASHASTRA

DOWNLOAD OUR E-MAGAZINE (FREE)

नवरात्राचे विधिविधान –

               नवरात्राच्या पहिल्या दिवशी देवघर व देव्हाऱ्याची साफसफाई करून देवमुर्तींचे उद्वार्जन (स्वच्छता) करून घ्यावे. ह्यानंतर संकल्प करून घटस्थापन (वरुणस्थापन), वेदिकास्थापन व त्यानंतर दीपस्थापन झाल्यानंतर मुख्य देवतेचे अभिषेकासहित षोडशोपचारपूजन करावे. ताम्हणात तांदूळ व विड्याच्या पानांनी तयार केलेल्या पीठावर देवतेच्या प्रतिमेची स्थापना करुन नंतर मालाबंधन करावे. मध्याह्नी महानैवेद्य दाखवून आरती करावी व प्रथेनुसार दांपत्य, कुमारी इत्यादिकांना अन्नसंतर्पण करावे. महोत्सव कालामध्ये दरदोज जलप्रोक्षण करुन (फुलाने पाणी शिंपडून ) पूजा व मालाबंधन करुन यशाशक्ति देवीआराधना करावी.

Belgaum Maratha Matrimony

              नवरात्रोत्थापनाच्या  दिवशी (म्हणजेच दहाव्या दिवशी – दशमीला) जलप्रोक्षणाने पूजा, मालाबंधन व नेहमीची देवीउपसना झाल्यावर ’मात: क्षमस्व’ किंवा ’देव क्षमस्व’ अशी प्रार्थना करावी. नंतर त्या देवतेचा घोष करुन (उदाहरणार्थ; ’दुर्गायै नम:, व्यंकटेशाय नम:, मल्लारिमार्तंडाय नम:) देवतेच्या ईशान्य दिशेस एक फूल वाहून देवप्रतिमा त्या दिशेकडे किंचित हालवावी व्यंकटेशाचे व जोतिबावे देवीच्या शारदीय नवरात्रकाळातच येत असल्यामुळे दोन्ही नवरात्रे दशमीस उठवण्याची प्रथा आहे. नवरात्र उठवाल्यानंतर घट, शेतातील अंकुर, माळा ह्यांच्यावर अक्षता वाहून त्याचें विसर्जन झाल्यावर घटातील जलाने घरातील सर्वांवर सिंचन करावे. ह्यानंतर दांपत्य-कुमारी भोजन घालून वेळेच्या उपलब्धीनुसार त्याच दिवशी अन्यथा दुसऱ्या दिवशी देवतांचे उद्वार्जनपूर्वक षोडशोपचारपूजन करावे.

 नवरात्रकाळातील अशौचप्राप्ती –

नवरात्र व अशौच (सोहेर व सूतक) ह्यांच्या संदर्भात तीन पर्यात संभवतात.

१) अशौच चालू असताना नवरात्र आले असता उपवासादी व्रताचार सुरु करुन अशौचसमाप्ती होताच घटस्थापना करुन नवरात्रप्रारंभ करावा, अशा वेळी नवरात्र महोत्सवाचा कालावधी जरी घटत असला, तरी नवरात्राचे पालन होणे क्रमप्राप्त ठरते.

२) नवरात्र चालू असताना अशौच आले असरा घरातील ब्रह्मचारी मुलगा, कुलोपाध्याय किंवा आप्त (स्नेही) ह्यांचेकडून नवरात्रातील पूजा, मालाबंधन इत्यादी नित्यविधी तसेच नवरात्रोत्थापन करवून घ्यावे, अशा वेळी आपल्या घरातील वा दुसऱ्याच्या घरातील (परान्न) शिजलेल्या अन्नाचा नैवेद्य चालत नसल्यामुळे दुधसाखरेचा नैवेद्य दाखवाव. स्वत:च्या उपवासादी व्रताचारामध्ये खंड पडू देऊ नये. नवरात्रापूर्वी अशौचसमाप्ती होत असेल तर उर्वरित दिवशी नेहमीप्रमाणे  स्वत: उपरोक्त विधी करावेत.

३) नवरात्राच्या पहिल्या दिवशी घटस्थापना होण्यापुर्वी घरामध्ये निधनघटना घडून अशौच आले व ते नवरात्र समाप्ती पर्यंत रहात असेल तर सपंडीकरण होईपर्यंत कोणतेही देवकार्य करण्यास शास्त्रसंमती नसल्याकारणाने नवरात्रमहोत्सव करता येत नाही. तथापि उपवासात्मक व्रताचाराचे पालन करावे. अशौचसमाप्तीनंतर नवरात्र खंडित झाल्याबद्दल महाभिषेकपूर्वक पूजा व समाराधन करावी.

  नवरात्रकाळातील श्राद्ध – शार्दीय नवरात्राच्या पहिल्या दिवशी मातामहश्राद्ध असते. सुवासिनी स्त्रीस आपल्या दिवंगत पित्यास श्रद्धांजली अर्पण करण्याची संधी ह्या दिवशी दौहित्रश्राद्धरुपाने मिळत असते. नवरात्रकाळात प्रथम वर्षश्राद्ध अथवा प्रतिसांवत्सरिक श्राद्ध आल्यास ते नवरात्राकाळातच करावे, पुढे ढकलू नये.

साभार – शास्त्र असे सांगते !

पुढील भागात पाहू नवरात्र काळातील आचार पालन…..

इथे वाचा …..

(मागील) भाग -१ – नवरात्र – शास्त्रीय मीमांसा

पुढील भाग – ३ – नवरात्रातील आचारपालन 

                    कुमारीपुजन

दसरा आणि आपट्याची पाने

BACK TO HOME

BACK TO DHARMASHASTRA

DOWNLOAD OUR E-MAGAZINE (FREE)

 ‘अनाचारेण मालिन्यं अत्याचारेण मूर्खता । विचाराचारयोर्योग : सदाचार: स उच्यते ॥’ अर्थात, आचारहीनतेमुळे जीवनास मालिन्य तर आचाराधिक्यामुळे मुर्खता येते. विचार व आचार ह्यांचा चपखल मेळ म्हणजेच सदाचार होय. ज्या – ज्या काळात दैत्यदानवांनी अनचार व अत्याचाराच्या रुपाने भूमीवर थैमान घातले, त्या- त्या वेळी आदिशक्तीने दुर्गारुपातील विविध अवतार घेतले आणि सत्प्रवृत जनांची त्या आपत्प्रसंगातून मुक्तता करुन सद्धर्म व सदाचार ह्यांची तिने संस्थापना केली. शक्तिदेवीच्या महत्कृत्त्यांची स्मरणगथा म्हणून साजरा केला जाणारा दुर्गामहोत्सव भारतभर कोणत्या ना कोणत्यातरी स्वरुपात प्रचलित आहे. वर्षभर विविध ऋतुकालांत संपन्न होणाऱ्या दुर्गापूजेमध्ये  शरद ऋतूमधील आश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंत केला जाणारा नवरात्र महोत्सव विशेष लक्षणीय आहे. कारण श्रीदुर्गासप्तशती ग्रंथातील ‘शरत्काले महापूजा क्रियते या च वार्षिकी ॥’ (अ १२.१२) ह्या मंत्रानुसार देवीनेच ह्या शारदीय महोत्सवाचे (महापुजेचे) महत्त्व निर्धारित केलेले आहे. शारदीय महोत्सव संपूर्ण भारतातील बहुतेक कुटुंबांत कुळधर्म स्वरूपात संपन्न होतो. हा महोत्सव नऊ दिवसांचा असल्यामुळे  त्यास ‘नवरात्र’ असे संबोधले जाते. ह्या कालामध्ये संपन्न होणारी दुर्गापूजा आपापल्या कुलस्वामिनीच्या (उदाहरणार्थ: तुळजाभवानी, सप्तशृंगनिवासिनी, करवीरनिवासिनी, एकवीरा, कामाक्षी, रेणुका इत्यादी)  स्वरुपांत केली जाते.

Belgaum Maratha Matrimony

   नवरात्रात नंदादीप, घट, पुष्पमाला व बीजारोपण (शेत) ह्या चार महत्त्वाच्या गोष्टी असून त्या कोणत्या ना कोणत्यातरी तत्त्वाचे द्योतक होत. त्या अनुषंगाने नंदादीप हे ज्ञानमयी देवीचे, घट हे आपल्या नाशवंत देहाचे, घटातील जल हे त्यातील चैतन्याचे, पुष्पमाला हे सत्कार्याने सुगंधित झालेल्या मानवी जीवनसूत्राचे, तर बीजारोपण हे नवनिर्मितीचे प्रतिक आहे. ह्या सर्वांच्या समन्वयाने गूढार्थाच्या दृष्टिकोनातून समालोचन केल्यास त्यामध्ये एक उदात्त संकल्पना दिसून येते.

                               शारदीय नवरात्रामागील कथानकानुसार देवीने नऊ दिवस युद्ध करुन महिषासुराचा वध केला. हा महिषासुर सद्य: कालीदेखील सर्वसामान्य मानवाच्या अंतर्मनात ह्या ना त्या विकाररुपाने कमीजास्त प्रमाणात थैमान घालत असून तोच मानवाच्या अधोगतीस कारणीभूत होत असतो. नवरात्राचे औचित्य साधून आपणांस त्या विकाररुपी महिषासुराचा निरास करावयाचा असतो. ज्याप्रमाणे नऊ दिवसांच्या युद्धानंतर देवीकडून महिषासुराचे पारिपत्य झाले, त्याप्रमाणे आपल्यातील षड्‌विकाररुपी असुरांच्या नाशाची जिद्द मनी बाळगून नवरात्रातील नऊ देवीच्या सांनिध्यात यथामति आराधना केली असता ते उद्दिष्ट निश्चितच पूर्ण होते. ह्यास्तव नवरात्रातील घटस्थापनेमध्ये आपल्या विकारवश व नाशवंत देहाचे प्रतीक म्हणून एक मातीचा घट घेऊन त्यामध्ये जलाच्या माध्यमातून वरुणरुपी चैतन्याची स्थापना केली जाते. हाच घट देवीसांनिध्यात म्हणजेच देवीस्वरुप नंदादीपाजवळ ठेवला जातो. त्या समीप एका पत्रावळीवर मृत्तिकेच्या वेदीवर नबनिर्मितीचे प्रतीक म्हणून बीजारोपण केले जाते. तेथे मानवी देहाचे मृत्तिकेमध्ये विलीनीकरण व परत मृत्तिकेतून पुनर्निर्माण ही सृष्टिचक्रातील वास्तवता सूचित होते. त्या नऊ दिवसांत इकडे षड्‌विकाररुपी असुरांची शकले उडत असतात, तर तिकडे बीजारोपण झालेल्या धान्यातून नवांकुरांसारखे जीवात्म्यांचे उन्नयन होत असते. (गव्हांकुररसामध्ये अत्यंत पोषक अशा जीवनसत्त्वांचा अनमोल साठा असून त्याच्या नित्य सेवनाने वार्धक्यप्रक्रिया मंदावते.) ह्या नऊ दिवसांत दररोज मालाबंधन करण्यात येते. ह्या सुत्ररुपी मालेच्या साहाय्यानेच साधकाचा जीवात्मा हा आपल्या देहरुपी घटाशी जुडलेला असतो हे ध्वनित होते. ज्याप्रमाणे गर्भस्थित भ्रूण नऊ महिन्यांच्या खडतर तपश्चर्येनंतर यशस्वीरीत्या जन्मास येतो, त्याप्रमाणे नऊ दिवसांच्या ह्या समरप्रसंगानंतर साधकातील कामक्रोधरुपी असुरांचा नि:पात होऊन साधकाचा जणू नव्याने जन्म झालेला असतो. आपल्यातील आसुरी वृत्तीवर मिळवलेला विजय हा नवरात्रानंतर येणाऱ्या विजयादशमीच्या दिवशी साजरा केला जातो.

                        हिंदुधर्मातील सर्व वर्णीयांत प्राचीन कालापासून चालत आलेला नवरात्रमहोत्सव त्यांच्या – त्यांच्या प्रथेनुसार साजरा केला जात असे . क्षात्रवर्णीय लोक धर्मावर संकट आणणाऱ्या आसुरी वृत्तींच्या शत्रुंचा पाडाव करण्यासाठी सीमोल्लंघनानंतर युद्धावर जात असत. ह्या कार्यास प्रेरणा मिळावी म्हणून नवरात्रामध्ये बलीची प्रथा समाविष्ट केली असावी. तथापि सद्य:कालीन बदललेली समाजरचना पाहता सर्व वर्णीयांसाठी प्रत्यक्ष पशुबली नव्हे तर आपल्यातील विकाररुपी असुरांचे दमन अपेक्षित असल्याकारणाने हिंसेचा निषेध सर्व स्तरांवर करणे हेच खरे धर्माचरण ठरते. ‘धृत्ति: क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रह: । धीर्विद्या सत्म्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम ॥’ (मनुस्मृती – ६. १२) अर्थात; धैर्य, क्षमा, मनोदमन, प्ररोपकार, शुचित्व, इंद्रियनिग्रह, विद्या, सत्य आणि शांती ही धर्माची दहा आहेत. जे धर्माचरण उपरोक्त कसोटीस उतरत नाही, ते शास्त्रबाह्य ठरवून त्यामध्ये योग्य दिशेने बदल केला पाहिजे.

                             शारदीय नवरात्राच्या धर्तीवरच राम, नृसिंह कृष्ण, व्यंकटेश, ज्योतिर्लिंग, सिद्धनाथ, विठल, मल्लारी, दत्तप्रभृती देवांच्या त्याचप्रमाणे शांकभरीप्रभृती देवींच्या अन्य कालावधीतील प्रचलित झालेल्या महोत्सवांनाही ‘नवरात्र’ असे संबोधले जाऊ लागले. ’ नवरात्र’ ह्या शब्दातील ’नव’ हे पद जरी संख्यावाचक असले तरी ह्या नवरात्रांतील व्रताचरण नऊ दिवसांचे असेलच असे नाही. सर्वसाधारणपणे हा कालावधी सहा दिवसांपासून बारा दिवसांपर्यंत असतो. कारण ह्या विविध देवतेवताचे अवतारकार्य हे कोणत्या ना कोणत्या निमित्ताने झालेले होते. त्यामध्ये मुख्यत : दैत्यांपासून भक्तजनांचे रक्षण होण्यासाठी किंवा भक्तजनांवर कोसळलेल्या आपत्तींच्या निवारणासाठी ह्या देवतेने अवतार घेतलेला होता. ह्या अवतारकार्याच्या पूर्तसाठी जेवढा कालावधी लागला त्यानुसार त्या – त्या देवतेचे नवरात्र संपन्न होते.

                       उपरोक्त मूळ संकल्पना मनी वाळगून नवरात्रमहोत्सव साजरा केल्यास मानवातील विकारवशता क्षीण होऊन होऊन त्याची आध्यात्मिक उन्नती तर होईल, पण त्याचबरोबर समाजसंस्थही अधिकाधिक निकोप व एकसंध होण्यास साहाय्य होईल. 

क्रमश:

पुढचा भाग इथे वाचा …

नवरात्रातील विविध अंगे आणि विधिविधान व अशौच निर्णय – भाग २

भाग – ३ – नवरात्रातील आचारपालन 

                                        कुमारीपुजन

दसरा आणि आपट्याची पाने

साभार – शास्त्र असे सांगते !

आमच्या सर्व वाचकांना नवरात्रीच्या हार्दिक शुभेच्छा !

BACK TO HOME

BACK TO DHARMASHASTRA

DOWNLOAD OUR E-MAGAZINE (FREE)

उद्या वट पौर्णिमा, आता WhatsApp व Facebook वर यासंबंधित अनेक जोक फिरु लागतील. मला या गोष्टिचा जास्त खेद वाटतो कि, जगातले इतर धर्मीय लोक आपल्या धर्माचा प्रचार व प्रसार करण्यासाठी आपापल्या धर्मातील चांगल्या गोष्टी जगापुढे मांडत असतात व वाईट गोष्टींवर चुप्पी साधून असतात. इतर धर्मातसुध्दा वाईट गोष्टी, कुप्रथा आहेतच की, पण त्यांच्यांकडुन याबद्यल कधी ऐकलेत का? पण आपल्या हिन्दू लोकांचे अगदि यापेक्षा उलट आहे. आपण आपल्याच धर्माच्या वाईट गोष्टींवर बोलतो, कुप्रथांवर चर्चा करतो पण चांगल्या गोष्टींचा कधी उल्लेखही करत नाही. याचे कारण आपल्या लोकांना आपल्याच धर्म, संस्कृती व परंपरांविषयीचे असलेले अज्ञान. त्यांना आपल्या संस्कृती व परंपरा किती वैज्ञानिक व विचारपूर्वक बनवल्या गेल्या आहेत याची जाणिवच नाही. आपल्या धर्माविषयीचे ज्ञान हाच यावर उपाय आहे. तर जाणून घ्या आपल्या धर्माविषयी, संस्कृतीविषयी आपल्या परंपरांविषयी.

पुराणांमधील गोष्टी या दंतकथेच्या माध्यमांतून सांगण्याची प्रथा आहे. पण नवीन पिढीला त्या पटतील, समजतील अशा शब्दात त्या सांगणे गरजेचे आहे. तरच पुढची पिढी या गोष्टींना मानतील.

सावित्रीची गोष्ट अशी असू शकते – सत्यवान हा लाकूडतोड्या जंगलात लाकडे तोडताना बेशुध्द होऊन पडतो तेंव्हा त्याची पत्नी सावित्री त्याला उचलून वडाच्या झाडाखाली झोपवते, तिथे तो शुध्दीवर येतो. सावित्री ही बुध्दिमान व हुषार असल्याने तीने समयोचितपणा दाखवत आपल्या पतिचे प्राण वाचविले अशी ही कहाणी आहे. आता वडाचेच झाड का तर, वडाचे झाड हे तेवढ्याच मोठ्या कोणत्याही झाडाच्या तुलनेत जास्त ऑक्सिजन एकावेळेला बाहेर सोडते. म्हणजे हे त्यावेळेतले ऑक्सिजन सिलेंडरचेच काम करत होते असे समजल्यास गैर होणार नाही. (याचा अर्थ असा की वडाला फेऱ्या मारल्याने तुमच्या पतिचे आयुष्य नाही वाढणार तर तुमचेच आरोग्य चांगले राहून तुमचेच आयुष्य वाढणार आहे.) यासाठी प्रत्येक गावात एक तरी मोठा वटवृक्ष असतो, पंचायतीच्या सभाही त्याखालीच होत असत. याशिवाय आयुर्वेदात वडाचे अनेक औषधी गुण सांगितले आहेत. पण वडाच्या झाडाचा सर्वात महत्वाचा उपयोग होतो तो म्हणजे वातावरणातील ओझोनचा थर राखण्यात, सध्या या थराला मोठी छिद्रे पडल्याने ग्लोबल वॉर्मिंग सारख्या समस्या उभ्या रहात आहेत. गेल्या काही वर्षात या वृक्षाची प्रचंड प्रमाणात तोड झाली आहे. आणि गेल्या काही वर्षापासून उन्हाळा अति तीव्र होत आहे याविषयीही विचार झाला पाहीजे. आपल्या संस्कृतीमध्ये वड , पिंपळ, औदुंबर, शमी, हे पवित्र वृक्ष म्हणून सांगितले आहेत.   ज्या  वृक्षांना देवत्व बहाल करण्यात आले आहे, ती सर्वच वृक्षे वातावरणाचा व पर्यावरणाचा समतोल राखण्यात महत्वाची भूमिका बजावतात. म्हणून यांची तोड रोखण्यासाठी त्या वृक्षांना देवता व सणांशी जोडण्यात आले आहे.  यांच्या पूजनाने आपण निसर्गाच्या जवळ जात असतो, झाड लावणे जितके महत्वाचं आहे तितकंच त्याची जोपासना करणे महत्वाचे आहे, झाड लावण्याचे महत्व आपल्या पुराण ग्रंथात खूप सुंदर सांगितलं आहे .

व्रताविषयीचे गैर समज-

सावित्रीच्या गळ्यात सत्यवान बांधला नव्हता उलट सत्यवान हा दरिद्री व अल्पायुषी आहे , असे नारदानि तिच्या लग्नापूर्वी सांगितले होते . म्हणून कुटुंबातील सर्वांची इच्छा तिने सत्यवानाशी लग्न करू नये ,अशीच होती. शिवाय सत्यवान काही राजा किंवा धनवान हि नव्हता. उलट सावित्री हि अश्वपती राजाची मुलगी म्हणजे राजकन्या होती, असे असूनही ” मनाने मी सत्यवानाला वरले आहे व मी त्याच्याशीच विवाह करणार” असे तिने स्पष्ट सांगितले. (यावरून पूर्वीच्या काळी स्त्रियांना पतीची निवड करण्याचे स्वातंत्र्य होते असे दिसते.) स्वेच्छेनीच तिने सत्यवानाशी विवाह करण्याचे ठरवले होते.
 वट सावित्रीचे व्रत जन्मोजन्मी (७ जन्म ) हाच पती मिळावा म्हणून केले जात नाही , तर आपल्या पतीला चांगले आरोग्य, दीर्घायुष्य,(अखंड सौभाग्य) संपत्ती , पुत्र पौत्र व सन्मान लाभावा म्हणुन केले जाते. (* ७ जन्म हाच पती मिळावा, अशा चुकीच्या समजुती चित्रपट व टी. व्ही. मालिकातून पसरविण्यात आल्या आहेत व लोकांनाही धर्मशास्त्राचे ज्ञान नसल्याने त्या गोष्टी खर्या मानल्या गेल्या आहेत. ) या व्रताचा संकल्प असा आहे. -” मम इहजन्मनि अखंड सौभाग्य पुत्र पौत्र धनधान्य ऐश्वर्य अभिवृध्द्र्थम वटमुले ब्रम्ह सावित्रीदेवाता प्रित्यर्थ ।” * यात कुठेही ७ जन्म हाच पती मिळावा असा शब्दही नाहि आहे. आज सुशिक्षित (?) लोकच जास्त चुकीच्या समजुती पसरवितात.

वट सावित्रीच्या व्रताचा बोध-

महान पतीव्रतेत सावित्रीची गणना आहे, ती प्रातःस्मरनिय आहे , तिला यमजेत्री असे म्हणले आहे. असे असताना हे व्रत गुलामीचे निदर्शक कसे होते? सत्यवानाशी विवाह केल्याने जी सुख दुःखे पदरी येतील ती सोसण्याची तिचीतयारी आहे , सावित्री हि एखादी विलासलोलुप , ब्रमर वृत्तीची युवती नव्हती. ती तेजस्वी आणि निश्चयी होती . प्रसंगी ठामपणे व योग्य निर्णय घेण्याचा गुण आपल्या अंगी यावा , हा बोध यातून घेतला पाहिजे.

गुलामी नव्हे समर्पण –

जीवनातील खऱ्या यशासाठी आवश्यक असलेल्या अनेक गुणांचा तेजस्वी आदर्श सावित्री आपल्यापुढे ठेवते. स्वेच्छेनीच जाणीवपूर्वक निवडलेल्या पतीच्या सुख दुःखात भागीदारी होणे , त्याला संकटातून वाचविण्यासाठी काळालाहि आव्हान देण्याची तयारी ठेवणे, त्याची साथ न सोडणे आणि उभयतांनी जीवने श्रेयोन्मुख करणे हे स्त्रीचे फार मोठे सद्गुण आहेत, यात स्त्रीची लाचारी नाही. वट सावित्रीचा नुसता उपहास करण्यापेक्षा श्रद्धेने व निष्ठेने ते व्रत आचरण करून काय आत्मिक समाधान लाभते ते पहावे,

सर्व वृक्षात वट वृक्षाचे आयुष्य जास्त आहे , परंब्यांनी त्याचा विस्तार हि खूप होतो. वटवृक्ष हा एक स्थिर आणि दीर्घकाळ जगणारा वृक्ष असल्याने दीर्घायुष्याचे प्रतीक आहे. स्त्रियांचे मासिकधर्मसंबंधित विकार, पुरुषांमधील शुक्रधातूसंबंधित विकार, स्त्री-पुरुष यांमधील वंध्यत्व, अत्याधिक रक्तस्राव यांसारख्या अनेक समस्यांवर वडाचे विविध भाग उपयुक्त आहेत.कोणताही वृक्ष औषधनिर्मितीव्यतिरिक्त अन्य कोणत्याही कारणास्तव तोडणे अयोग्य आहे. त्यामुळे अशा प्रकारच्या सणांच्या माध्यमातून त्याची जोपासना करण्याची उक्ती आपल्या पूर्वजांनी योजली होती .
तर मग चला वडाचे झाड लाऊन त्याचि जोपासना करून साजरी करुया यावर्षीची वट पौर्णिमा.
* आपला धर्म, आपली संस्कृती, आपले सण व आपली परंपरा नीट जाणून समजून घ्या . त्यांचा अभिमान बाळगा.

यावर्षीच्या वटपौर्णिमे विषयीचा खुलासा –

यावर्षी (शके-१९४०, इ.स. २०१८) ज्येष्ठ पौर्णिमा गुरुवारी सकाळी १०.२३ पर्यंत आहे. तथापि वटपौर्णिमा मात्र शु. १४ बुधवारी दिलेली आहे. सुर्यास्तापूर्वी ६ घटीपेक्षा अधिक (२ तास २४ मि.) व्यापिनी अशा चतुर्दशीयुक्त असलेल्या पौर्णिमेच्या दिवशी सावित्रीव्रत (वटपूजन) करावे असे वचन आहे. दि. २७ जून रोजी बुधवारी ज्येष्ठ शु. १४ सकाळी ८.१३ असल्याने याच दिवशी पौर्णिमा तिथी सायान्हकाळी ६ घटीपेक्षा (२ तास २४ मि.) अधिक आहे म्हणून दि. २७ जून रोजी वटपौर्णिमा दिलेली आहे. वटपौर्णिमा दिलेल्या दिवशी सकाळी जरी चतुर्दशी तिथी असली तरीही सुर्योदयानंतर मध्यान्हापर्यंत म्हणजे दुपारी सुमारे १.३० वाजेपर्यंत कोणत्याही वेळी वटपूजन करावे. तेंव्हा शास्त्रवचनानुसार ज्येष्ठ शु. १४ बुधवारी दि. २७ जून रोजी नेहमीप्रमाणे उपवासासह वटपूजन करावे.

– दाते पंचांग

• संदर्भ – व्रतराज 
  धर्मशास्त्रीय निर्णय 

इति शुभं भवतु !

BACK TO HOME

BACK TO DHARMASHASTRA

DOWNLOAD OUR E-MAGAZINE (FREE)

Shri Uttam Gawade

Astrologer And Vastu Consultant

uttam239@gmail.com

9901287974

यावर्षीच्या पंचांगावर नजर टाकल्यास लक्ष्यात येईल की, हे मराठी (हिंदू) वर्ष १३ महिन्यांचे आहे. यात ज्येष्ठ अधिक मास म्हणून दिला आहे, व या अधिक मासामुळेच होळी-गुढी पाडवा हे सण जरा लवकर आले व आता वट पौर्णिमा, श्रावण यापुढचे सर्व सण जरा उशीरा येत आहेत. तर हा अधिक मास काय असतो? तो कसा येतो ? व त्याचे महत्व काय हे पाहू.

आपली हिंदू कालगणना ही निसर्गाशी निगडीत कालगणना आहे. ही कालगणना पूर्णपणे पृथ्वी, सूर्य व चंद्र यांच्या गतिवर आधारलेली आहे. आपल्या कालगणनेप्रमाणे एका वर्षात २ अयने, सहा ऋतू व १२ महिने होतात. आपले सर्व धार्मिक सण व प्रथा या अयन व ऋतूंवर आधारीत आहेत. ऋतूंचा मानवाच्या आरोग्यावर खूपच परिणाम होत असतो त्यामुळे आपल्या आरोग्याचे संतुलन योग्य राखण्याचे काम आपल्या सणांद्वारे होते. अशी योजनाच आपल्या पूर्वाचार्यानी करून ठेवली आहे. ऋतू -सण-आहार असा हा मेळ घातला गेला आहे.

आपल्या पंचागात व्यवहारासाठी चांद्रमास वापरण्यात येतात, एक चांद्रमास हा २९.५३ दिवसांचा असतो. याप्रमाणे एक चाद्रवर्ष ३५४ दिवसांचे होते. तर एक सौर वर्ष ३६५ दिवसाचे असते. सौर वर्ष म्हणजे सुर्याला राशीचक्राचे भ्रमण पूर्ण करावयास लागणारा काळ.(पृथ्वीला सूर्याभोवती एक प्रदक्षणा पूर्ण करावयास लागणारा काळ.) सौर वर्ष व चांद्रवर्ष यात दर वर्षाला ११ .२५ दिवसाच फरक पडतो. असा हा फरक दर ३२ महिन्यानंतर एक महिना वाढवून पुन: पुर्ववत केला जातो. या वाढवलेल्या महिन्यासच अधिक मास म्हणतात. या अधिक महिन्यामुळे चंद्रवर्ष सौरवर्षापेक्षा लहान असूनही ते सौर वर्षाच्या कधिच पुढे जात नाही. व यामुळेच आपले सर्व सण विशिष्ट ऋतूमधेच येतात. नाहीतर आपले गणपतीही १२ महीने फिरले असते. सण व ऋतूंचे संबंध येथे योग्य प्रकारे साधले जातात. असा हा अधिक मास. अधिक मास असलेले हे वर्ष १३ महिन्यांचे असते. याचे काही नियम आहेत.

रवि एक रास बदलून दुसऱ्या राशीत प्रवेश करतो त्याला संक्रांत म्हणतात. अशा प्रत्येक चांद्र मासात रवीच्या एक एक संक्रांती होतात.

एकाच संक्रांतीने रहित जो शुक्लपक्षादिक चंद्रमास तो मलमास. – निर्णयसिंधु

एकाच संक्रांतीने रहित याचा अर्थ ज्यात संक्रांत नाही व ज्यात दोन संक्रांत आहेत तोही मलमास जाणावा. मलमास दोन प्रकारचा आहे एक अधिक मास व दुसरा क्षय मास. ज्यात दोन संक्रांत होतात तो क्षय मास व ज्यात संक्रांत नाही तो अधिक मास.
यालाच “श्रीपुरुषोत्तम मास ” असेही म्हणतात. याशिवाय याला ’मलमास’ , ’मलिम्लुच मास’ असेही संबोधतात.
सूर्य प्रत्येक महिन्यात एकेका राशीत असतो या बारा राशी प्रमाणे त्या त्या सूर्याला काही नांवे दिली आहेत ती चैत्रादी नांवे अशी वरूण, सूर्य, भानु, तपन, चण्ड, रवि, गभस्ति, आर्यमा, हिरण्यरेता, दिवाकर, मित्र आणि विष्णू . पण अधिक मासातील सूर्याला मात्र कोणतेही नांव नाही म्हणून या मासाला ’मलिम्लुच मास ’ असे म्हणतात.

साधरणत: फल्गुन ते अश्विन हे महिनेच अधिक मास होऊ शकतात. अधिक मास दर ३२.५ महिन्यानी येतो म्हणजेच दर तिसऱ्या वर्षी अधिक मास येतो. दोन अधिक मासामध्ये कमीत कमी २५ तर जास्तीत जास्त ३५ महीन्यांचे अंतर असते.

क्षय मास म्हणजे एक महिना कमी होतो पण क्षय मासाच्या पुर्वी व नंतर असे दोन अधिक मास होतात तेव्हा ते वर्षही १३ महिन्याचेच असते. कार्तिक, मार्गशिर्ष व पौष महिन्यात रवीची गति जास्त असते त्यामुळे गणिताने फक्त हे महीनेच क्षय मास होऊ शकतात. भास्कराचार्यांच्या म्हणण्यानुसार (शके १०७२) पूर्वी शके ९७४ ला क्षय मास येऊन गेला. पुढे १११५, १२५६ व १३७८ ला क्षयमास येईल. क्षयमास हा बहुदा १४१ वर्षानी किंवा क्वचित १९ वर्षानी पुन:पुन्हा येतो. असा सामान्य नियम आहे.

अधिक मासात कोणती कर्मे करावी व कोणती कामे करु नये या संबंधात लोकांमध्ये संभ्रम असतो. याकरीता अधिक मासात कोणती कर्मे करावी कोणती कामे करु नये या संबंधी ही माहीती.

अधिक मासात फल प्राप्तीची अपेक्षा ठेऊन करावयाची सर्व कामे वर्ज्य आहेत व फल प्राप्तीची अपेक्षारहित सर्व कामे (निष्काम) करता येतात. असा हा अधिक मास धर्मशास्त्र व पुराणात अतिशय पवित्र म्हणून वर्णिला गेला आहे.

अधिक मासात कोणती कर्मे करावी

नित्य व नैमित्तिक कर्मे करावी. जे केल्यवाचून गति नाही अशी कामे करावी. देवाची पुन:प्रतिष्ठापना करता येते, ग्रहणश्राध्द, जातकर्म, नामकर्म, अन्नप्राशन हे संस्कार करता येतात. मन्वादि व युगादिसंबंधी श्राध्दादि कृत्ये केल्यास चालतात. तीर्थयात्रा, दर्शश्राध्द, नित्यश्राध्दही करावे. 

अधिक मासात कोणती कर्मे करु नये

काम्यकर्मांचा आरंभ व समाप्ती करू नये. पूर्वी कधी न केलेली तीर्थयात्रा, महादाने, अपूर्व देवदर्शन, गृहारंभ व वास्तुशांति, संन्यासग्रण, नूतनव्रतग्रहण दीक्षा, विवाह, उपनयन (मुंज), चौल, देवताप्रतिष्ठान करु नये.

अधिक मासांत व्रते –

अशा या अति पवित्र व महत्वाच्या महीन्यात केलेले पुण्य अक्षय होते, या महिन्यात केलेल्या व्रताना अधिक महत्व प्राप्त होते म्हणूनच या महिन्यात काही विशिष्ट व्रते, व दाने करावयास शास्त्रात व पुराणात सांगितले आहे.

पुरुषोत्तममास व्रत – भविष्यपुराणात या व्रताविषयी श्री कृष्णांनी सांगितले आहे की, याचा फलदाता, भोक्ता आणि अधिष्ठाता सर्व काही मीच आहे.(म्हणूनच याचे नांव पुरुषोत्तम आहे.) या मासात केवळ ईश्वरच्या उद्देशाने जे लोक व्रत , उपवास, स्नान , दान किंवा पुजा अर्चा करतात त्याचे त्यांना अक्षय फल मिळते. या व्रताने संपूर्ण अनिष्ठ नष्ट होते.

मलमास व्रत – देवी भागवतात याचे वर्णन आहे. या महीन्यात दान पुण्य किंवा शरिर पोषण जे काही कराल त्याचे अक्षय फल मिळते. जर सामर्थ्य नसेल तर साधु संतांची व ब्राम्हणांची सेवा करावी. पुण्य कर्मासाठी खर्च केलेले धन हे कमी न होता वाढते जसे अणु समान वट वृक्षाचे बीज अक्षय वृक्षात रुपांतरीत होते. मलमासात केलेले पुण्य कर्मही असेच अक्षय होते.

अधिमासीयार्चव्रत नांवाचे व्रत “पूजापंकजभास्करात” ही दिले आहे. हेमाद्रितही याचे एक व्रत दिले आहे व अपूप दान सांगितले आहे. पुत्रपौत्र व विपुल संपत्ति प्राप्त होते असे सांगितले आहे.

हे व्रत मनुष्याच्या संपूर्ण पापांचे हरण करणारे आहे. यात एकभुक्त, नक्त अथवा उपवास व भगवान सूर्याचे पूजन कास्य पात्रातून अन्न (अपूप) व वस्त्रादि दान केले जाते. प्राचिन काळी नहुष राजाने इंद्रत्व प्राप्तीच्या गर्वाने आपल्या पालखीला वाहण्या करिता महर्षी अगस्तींना नियुक्त करुन सर्प ….सर्प (चल ..चल ) असे म्हणून त्याना हिनवले होते. त्याच्या या दुष्टपणामुळे तो स्वत: साप बनला , शेवटी महर्षी व्यासांच्या आदेशानुसार त्याने अधिक मासाचे हे व्रत केले व तो सर्प योनीतून मुक्त झाला.

व्रताचे विधान असे –

अधिक मास आरंभ झाल्यावर सकाळी स्नानादि नित्यकर्मे करुन विष्णूस्वरुप “सहत्रांशु”(सहत्र किरणांनी युक्त असा सूर्य) पूजन करावे. गहू, तूप व गुळानी बनलेले ३३ अपूप (अनरसे) काश्याच्या पात्रातून खालील मंत्र म्हणून दान करावे.

विष्णूरुपी सहत्रांशु: सर्वपापप्रणाशन: !
अपूपान्नप्रदानेन मम पापं व्यापोहतु !!

या व्रताने कुरुक्षेत्रादी स्नान, गो-भू-सुवर्ण दान व असंख्य ब्राम्हण भोजनाचे पुण्य प्राप्त होते. तसेच सर्व प्रकारचे धन धन्य, पुत्र पौत्रांचा लाभ होऊन वंशवृध्दी होते.

अपूप दानाचा संकल्प व विधि दाते पंचागातही (पान २५) दिला आहे.

अधिकमासांत श्रीपुरुषोत्तमप्रीत्यर्थ महिनाभर उपोषण, अयाचित, नक्त अथवा एकभुक्त रहावे.अशक्ताने या चार प्रकारापैकी एक प्रकार निदान तीन दिवस अथवा एक दिवस तरी आचरणात आणावा. महिनाभर तांबूलदान दिल्यास सौभाग्यप्राप्ती, देवापुढे अखंड दीप लावल्यास लक्ष्मीप्राप्ती, निदान एक दिवस गंगास्नान केल्यास सर्व पाप निवृत्ती, मौन भोजन केल्यास पापांचे निरसन होते.अपूप दानाने पुत्रपौत्र व विपुल संपत्ति प्राप्त होते. शक्य असेल त्याने महिनाभर अपूप दान करावे. (अपूप म्हणजे अनरसे.)महिनाभर शक्य नसेल तर निदान कृष्ण व शुक्ल द्वादशी, पौर्णिमा, कृष्ण अष्टमी, नवमी, चतुर्दशी, अमावस्या या तिथीस व वैधृति, व्यतिपात योगावर किंवा यापैकी एका दिवशी अथवा श्रध्दाभाव उत्पन्न होइल त्या दिवशी तरी अपूप दान करावे.

BACK TO HOME

BACK TO DHARMASHASTRA

DOWNLOAD OUR E-MAGAZINE (FREE)

श्री उत्तम गावडे

ज्योतिष विशारद, वास्तु विशारद

uttam239@gmail.com

9901287974